گودی محرابمکان نماز مأمومین نباید پایین‌تر از مکان نماز امام جماعت باشد؛ از‌این‌رو در ساخت محراب، مقداری آن را داخل زمین قرار می‌دهند. ۱ - احکام فقهی محرابدر بحث از راه‌های شناخت قبله و شرایط نماز جماعت از محراب مسجد سخن به میان آمده است. ۱.۱ - تشخیص قبلهامام خمینی در این باره می‌فرماید: کسی که می‌خواهد نماز بخواند، باید برای پیداکردن قبله کوشش نماید، تا یقین کند که قبله کدام طرف است، و می‌تواند به گفته دو شاهد عادل که از روی نشانه‌های حسی شهادت می‌دهند یا به قول کسی که از روی قاعده علمی قبله را می‌شناسد و محل اطمینان است عمل کند، و اگر اینها ممکن نشد باید به گمان که از محراب مسجد مسلمانان یا قبرهای آنان یا از راه‌های دیگر پیدا می‌شود عمل نماید حتی اگر از گفته فاسق یا کافری که به‌واسطه قواعد علمی قبله را می‌شناسد گمان به قبله پیدا کند کافی است ۱.۱.۱ - محراب نماز معصومسید در این باره در کتاب العروة الوثقی می‌نویسد: الامارات المحصّلة للظنّ - التی یجب الرجوع الیها عند عدم امکان العلم کما هو الغالب - بالنسبة الی البعید کثیرة: ... ومنها: محراب صلّی فیه معصوم، فان علم انّه صلّی فیه من غیر تیامن ولا تیاسر کان مفیداً للعلم، والّا فیفید الظنّ. [۲]
یزدی، محمد کاظم بن عبد العظیم، العروة الوثقی - جماعة المدرسین، ج۲، ص۲۹۸، مسالة۱، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۷ ه ق، موسوعة الامام الخمینی، ج۲۴.
۱.۲ - نماز جماعت۱- اگر امام جماعت در محراب و جای پایینی ایستاده و عده‌ای از مامومین هم در محل بالایی ایستاده و اقتدا کنند و بعد عدّه دیگری در صف‌های عقب یا طرف یمین و یسار اقتدا کنندگان مزبور، در جایی که سطح آن، مساوی با محراب و جای ایستادن امام است، ولی از محل ایستادن اقتدا کنندگان نزدیک که به‌واسطه آنان اتصال می‌یابند پایین‌تر باشد، بایستند، اقتدا آنان «با فرض صدق وحدت مکان و اجتماع، اشکال ندارد.» ۲- سید در کتاب عروة الوثقی می‌نویسد: «لو کان الامام فی محراب داخل فی جدار ونحوه لا یصحّ اقتداء من علی الیمین او الیسار ممّن یحول الحائط بینه وبین الامام.» [۴]
یزدی، محمد کاظم بن عبد العظیم، العروة الوثقی - جماعة المدرسین، ج۳، ص۱۴۵، مسالة۸، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۷ ه ق، موسوعة الامام الخمینی، ج۲۴.
به بیان دیگر «اگر امام در محراب باشد و کسی پشت سر او اقتدا نکرده باشد کسانی که دو طرف محراب ایستاده‌اند و به‌واسطه دیوار محراب امام را نمی‌بینند نمی‌توانند اقتدا کنند، بلکه اگر کسی هم پشت سر امام اقتدا کرده باشد، اقتدا کردن کسانی که دو طرف او ایستاده‌اند و به‌واسطه دیوار محراب امام را نمی‌بینند اشکال دارد، بلکه باطل است.» و کسی که مدتی نامعلوم به‌واسطه عدم اطلاع از این مساله، این‌چنین اقتدا کرده و نماز جماعت خوانده است اقتدا (او) صحیح نیست و نماز محکوم به صحت است؛ مگر این‌که یکی از مبطلات نماز مثل زیاده و نقیصه رکن پیش‌آمده باشد که باید قضا نماید.۱.۳ - استفاده برخلاف وضع مسجدامام خمینی در پاسخ به این که آیا در شبستان مسجد و محراب می‌شود صندوق قرض‌الحسنه و محل دادوستد پول قرارداد یا خیر؟ فرموده است: «از کارهایی که برخلاف وضع مسجد است باید اجتناب شود.» ۲ - علت گودی محرابیک از شرایط صحت نماز جماعت آن است که مکان نماز مأمومین پایین‌تر از مکان نماز امام جماعت نباشد. [۸]
فاضل لنکرانی، محمد، احکام جوانان، ص۱۳۵، مسئله ۳۳۲، امیر قلم، قم، سی و پنجم، ۱۴۲۷ق.
لذا در برخی مساجد به جهت رعایت این مسئله در زمان اتصال صفوف به صحن یا جاهای دیگر مسجد که سطح پایین‌تری دارند، در ساخت محراب، مقداری آن را داخل زمین قرار می‌دهند.۳ - فلسفه حکم مذکورخاطرنشان می‌شود علت این حکم، روایاتی است که از امامان معصوم (علیهم‌السلام) نقل شده و شاید حکمت آن، رعایت فروتنی امام نسبت به مأمومین بوده و این‌که این مسئله موجب غلو در جایگاه امام جماعت و انحراف در عبادت مأمومین نگردد. ۳.۱ - نمونه‌ای از روایات«سُئِلَ أَبُو عَبْدِاللَّهِ (علیه‌السلام) عَنِ الْإِمَامِ یُصَلِّی وَ خَلْفَهُ قَوْمٌ أَسْفَلُ مِنَ الْمَوْضِعِ الَّذِی یُصَلِّی فِیهِ قَالَ إِنْ کَانَ الْإِمَامُ عَلَى شِبْهِ الدُّکَّانِ أَوْ عَلَى أَرْفَعَ مِنْ مَوْضِعِهِمْ لَمْ تَجُزْ صَلَاتُهُمْ وَ إِنْ کَانَ أَرْفَعَ مِنْهُمْ بِإِصْبَعٍ أَوْ أَکْثَرَ أَوْ أَقَلَّ إِذَا کَانَ الِارْتِفَاعُ بِقَطْعِ سَیْلٍ وَ إِنْ کَانَتِ الْأَرْضُ مَبْسُوطَةً وَ کَانَ فِی مَوْضِعٍ مِنْهَا ارْتِفَاعٌ فَقَامَ الْإِمَامُ فِی الْمَوْضِعِ الْمُرْتَفِعِ وَ قَامَ مَنْ خَلْفَهُ أَسْفَلَ مِنْهُ وَ الْأَرْضُ مَبْسُوطَةٌ إِلَّا أَنَّهَا فِی مَوْضِعٍ مُنْحَدِرٍ فَلَا بَأْسَ بِهِ وَ سُئِلَ فَإِنْ قَامَ الْإِمَامُ أَسْفَلَ مِنْ مَوْضِعِ مَنْ یُصَلِّی خَلْفَهُ قَالَ لَا بَأْسَ بِهِ وَ قَالَ ع إِنْ کَانَ الرَّجُلُ فَوْقَ بَیْتٍ أَوْ غَیْرِ ذَلِکَ دُکَّاناً کَانَ أَوْ غَیْرَهُ وَ کَانَ الْإِمَامُ یُصَلِّی عَلَى الْأَرْضِ وَ الْإِمَامُ أَسْفَلَ مِنْهُ کَانَ لِلرَّجُل أَنْ یُصَلِّیَ خَلْفَهُ وَ یَقْتَدِیَ بِصَلَاتِهِ وَ إِنْ کَانَ أَرْفَعَ مِنْهُ بِشَیْ‌ءٍ کَثِیرٍ». ۴ - پانویس۵ - منبع• پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «گودی محراب»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۳/۱۸. • ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی |